آدئنگ نأمه « نام تو چیست»

نام تو چیست ( قسمت آخر)

نویسنده: سلطانشاه آتانیاز

مترجم: قربان صحت بدخشان

می بینیم که نیاکان ما درگذشته های دورنگاهی دیگر گونه به مسأله نام اشخاص داشتند آنها چنین میپنداشتند که نام اساس زندگی و جزء لاینفک وجودآدمی میباشد و قادربه انجام کارهایی است که از دست آدمیان ساخته نیست. هرچند امروزه براثر توسعه علم و تکنیک ورشد شعور و جهان بینی نوع نگرش به اسامی اشخاص اساسا تغییریافته ولی هنوز هم در حکم میراثی ازگذشتگان، بسیاری ازنام ها که در بالا آورده شد از نسلی به نسل دیگر تا به امروز به ما رسیده است.

نام تو چیست ( قسمت آخر)

نویسنده: سلطانشاه آتانیاز

مترجم: قربان صحت بدخشان

می بینیم که نیاکان ما درگذشته های دورنگاهی دیگر گونه به مسأله نام اشخاص داشتند آنها چنین میپنداشتند که نام اساس زندگی و جزء لاینفک وجودآدمی میباشد و قادربه انجام کارهایی است که از دست آدمیان ساخته نیست. هرچند امروزه براثر توسعه علم و تکنیک ورشد شعور و جهان بینی نوع نگرش به اسامی اشخاص اساسا تغییریافته ولی هنوز هم در حکم میراثی ازگذشتگان، بسیاری ازنام ها که در بالا آورده شد از نسلی به نسل دیگر تا به امروز به ما رسیده است.

نظری به گذشته های دور

درجوامع ابتدایی، نام و نام فامیلی، آن طورکه امروزه مورد استفاده ما قرارمیگیرد، ضروری به نظر نمیرسید. تنها بعداز توسعه‌ی همه جانبه‌ی روابط بین انسانها بودکه برای تمایز افراد از یکدیگر نامهای متفاوتی مشاهده کرد. نویسنده نامدار «لو اوسپنسکی» درکتاب « تو و نام تو » می نویسد که تا همین اواخر درمیان « چوقچا »ها در مورد اشخاص تنها به نام بسنده میشده است. دراین مورد حتما لازم نیست به گذشته های دور برگردیم، درمیان ترکمن ها « مأمت جان » و « آق پامئق » از قهرمانان افسانه های کهن ترکمنی ، مختومقلی ، سیدی ، ملانفس از شعرای مشهور و سطان سنجر و غووشوت خان از شخصیت های تاریخی را ما تنها با نامشان می شناسیم .

اما آوردن نام شخص در کنار نام پدر در گذشته های دور نیز دیده می شود . در کتیبه های مربوط به قرون 8-5 میلادی که از کناره های رودخانه‌ی اورخون دوینی سیئی یافت شده‌اند واز یادگارهای کهن نوشتاری ترکی به شمار میروند به اسامی این گونه بر خوریم : باینا سونو اوغلی کولوگ چور ( پسر سپهسالار باینا چور دلاور ) توچون کولوگ تیریگ توغلی کولوگ توغان مئن ( پسر دیری اوچون دلاور، توغان مئن دلاور ) در اینجا می بینیم که ابتدا نام پدر و پس از آن نام خود فرد آورده شده است . البته دربین آثاربه یادگار مانده، اسامی طولانی که دربالا ذکر شد، نسبت کمتری به اسامی ساده و یا نامهای ترکیبی ساده ( فقط نام خود فرد ) دارند . مثلا : کول‌ تکین « برده ی دلاور، شجاع » ، تگین ـ پسوندی است که به آخر نام شاهزادگان افزوده می شود .

بیلگه قاغان : " خان دانا "

الته ریش ـ ایلدن سایلانان ـ " جدا شده از ایل ، برگزیده ی ایل " و ...

چنین به نظر میرسد که نیاکان ما به کودکان ( و به احتمال زیاد به پسران ) تا زمانی که آنها بزرگ شده و کارمفید و سترگی برای ایل خود انجام نداده باشند ، نام حقیقی براو نمی نهاده اند . بر اساس یکی از روایات که از غورقوت آتا نقل شده چنین آمده : پسر 15 ساله ی بای بؤری بگ ، تعدادی از تجار را که در راه بازگشت به سرزمین اؤغوز مورد هجوم پانصد نفر از یاغیان قرار می گیرند ، نجات می دهد.

بعد از این واقعه بای بؤری بگ جشنی بزرگ برپا داشته و تقاضا می کند نامی مناسب بر فرزندش نهند . غورقوت آتا این نوجوان دلاور را "بامسی بیرک" مینامد . و پسر پانزده ساله ی "درسه خان" بعد از اینکه گاو نر وحشی "بایندرخان" را از پای در می آورد از طرف غورقوت آتا بوغاچ

( بوغاچ ـ " بوغا " ، یعنی پهلوانی نیرومند همانند گاو نر ) نام می گیرد . شیوه ی نامگذاری مطابق چنین روشی تا همین اواخر در میان « آلتایلی » ها مرسوم بوده است .

در یادگارهای کهن ومکتوب بجا مانده از ترکها و از آن جمله ترکمنها درباره نامهای بسیارقدیمی آنان اطلاعات سودمند و فراوانی آورده شده است . به عنوان مثال در فرهنگ سه جلدی « دیوان لغات الترک » اثر محمود کاشغری زبان شناس برجسته ی قرن یازدهم میلادی واژگان نام ترکی به وفور آورده شده که برخی از آنان را در زیر می آوریم :

آلپ تگین :Alptekin  (مرد شجاع ، مرد جسور ، شاهزاده شجاع)

بوغرا خان :Bugra han ( بوغرا- شتر دوکوهانه )

کوچ تگین :küçtekın ( مرد نیرومند )

تونگا خان : Tońahan( تونگا – شیر هندوستان ) ، تونگا آلپ أر :

 ( مرد شجاع همانند شیر )

غوتلوغ :Gutluk ( غوتلی – باغتلی – بختیار )، چاغری بگ :

 ( چاغری – لاچئن – شاهین )

غئلئچ خان ، بگی ، آرسلان ، بکچ ، بک تیر ، ( بکدیر ) و ... می بینیم که این نامها از کلمات زبان ترکی تشکیل شده اند .

در کتاب شجرۀ تراکمه که توسط خان خیوه ابوالغازی بهادرخان

 « قرن 17 » به رشته ی تحریر درآمده نامهای ترکمنی فراوانی آورده شده است . ابوالغازی معتقد بود که بسیاری از تیره های ترکمن در واقع از نام شخصیت های برجسته ، سرداران و بیگ هایی که آن تیره ها را سازمان داده اند ، گرفته شده است . به عنوان مثال :

بایات :Baýat (ابوالغازی در توضیح این کلمه آن را به معنی « ثروتمند ، دارا ، غنی » آورده است )

یازئر : ýazyr ( « سرور ایلات » ) ،

 تووه:töwe (  « تووه رک » ) = اطراف ،

چوو دور:Çowdur ( غیرتمند ) ،

سالئر : Salyr( شمشیر زن ) ،

ایمیر : Eýmyr ( سرور اغنیاء )،

ایگدیر:Igdır ( بزرگ ، سرور ، محترم ) و.....

بر این اساس می توان حدس زد که نام تیره هایی چون تکه ، یموت ، أرساری که بعدها به وجود آمده اند ، در اصل نام اشخاص بوده است .

در شجره تراکمه ابوالغازی نام اجرام سماوی ( آی خان ، گون خان ، یئلدئز خان ، گوک خان ) پدیده های طبیعی کره زمین ( داغ خان ، غئر خان ، دنگیز خان ) ونام برخی از انواع فلزات چون آلتئن (طلا ) ، تمیر ـ دمیر = ( آهن ) به عنوان اسامی اشخاص آمده است .

آن دسته از دانشمندان که در زمینه ی نام مطالعه و تحقیق می کنند ، معتقدند نامهایی که ریشه در پدیده های طبیعی ، حیوانات درنده و قوی دارند از حرمت بیشتری برخوردارند . وقتی به صحت این گفتار پی میبریم که درکتابهای تاریخی کهن به نامهایی چون : آرسلان:Arslan ( شیر )

، بوقا: Buga( گاونر ) ،

 بوغرا:Bugra ( شتر دو کوهانه ) ،

 چاغری:Çagry ( شاهین ) ،

 بؤری:Börı ( گرگ ) ،

 یاغمئر:agmyrÝ ( باران ) ،

 گوندوغدی:Gündody ( طلوع آفتاب ) ،

 آیاز: Aýaz( شبنم ) ،

 بوران:Boran ( کولاک )

و... زیاد بر می خوریم . بعدها اسامی درختان محکم و مقام :

( سازاق ، چرکز ، چالی ، بورجاق ، غاندیم )، انواع فلزات و عناصر کانی : ( کوموش ، پولات ، گؤوهر ، مرجن ).

اثاثیه و لوازم خانه و یا سلاح های برنده : ( غازان « پاتیل » ، تاغان « سه پایه آهنی » ، پالتا « تبر » ، خانجار « دشنه »و....) کلماتی هستند که در نامگذاری اطفال مورد استفاده قرار گرفت .

بعد از گسترش دین اسلام در آسیای میانه اقوام ترک زبان ، اسامی دینداری اعراب خلفا را برای فرزندان خود بر می گزیدند. در نتیجه در میان ملل ترک به ویژه در بین طبقات مرفه و مقامات بلندپایه ی دینی ، گذاشتن نام عربی به فرزندان مرسوم گردید . به نکته ای آموزنده و ظریفی که مختومقلی شاعر بزرگ ترکمن درمورد نامگذاری و اینکه اسم و کنیه نباید مورد استفاده قرار گیرد ، توجه کنید :

خوجالار پاخر ادر آصئل ذاتئنی

قیام ، عصام الدین غویوپ آدئنی

« پئلان کس خوجا » دییپ هم اؤولادئنی

بیلمه نم ، یاقئنمی آخئر زامانا ؟

ترجمه آزاد سطور بالا چنین است :

خوجه ها نسب شان را به رخ مردم می کشند /

خود را قیام و عصام الدین می نامند./

حتی به فرزند خود فلان خوجه می گویند/

نمی دانم آیا به آخر زمان نزدیک شده ایم.

می بینیم که شاعر با نامگذاری به ظاهر دین خواهی که شهرت و جاه طلبی را بدنیال داشته باشد سر ناسازگاری دارد.

بعد از اینکه عرب ها با شعار « جهاد برای دین » سیطره ی حکومتی خود را بربسیاری از کشورها گسترانیدند ، طبیعتا ایدئولوژی ، فرهنگ و زبان عربی گسترش یافت و در اغلب کشورهای تحت سلطه عربها ، مردمان از حقوق خواندن و نوشتن به زبان مادری محروم گشتند و طبیعی به نظر میرسد که این تأثیر در زمینه ی فرهنگ نامگذاری ملل نیز خود را نشان داده و بسیاری ازاطفال غیر عرب ، نامهایی به خود گرفتند که از کلمات عربی ساخته شده بود . شرایطی این چنین نه فقط در بین کشورهایی که اسلام را پذیرفته بودند بلکه در کشورهایی که به مسیحیت گرویده بودند نیز حاکم بود. در اواخر قرن دهم که دین مسیح بر جامعه ی روسیه حاکم گردید، بسیاری از اسامی که از کلمات اصیل روسی ساخته شده و بر قاطبه ی اهالی روس قابل فهم بود. جای خود را به اسامی دینی تقویمی می دهد ، دیگر نیازی نبود که پدر ومادر نامی بر فرزند نهند ، چه این کار توسط متولیان عبادت خانه ها و با توجه به روز تولد طفل صورت می گرفت .

در نتیجه طی اعصار متمادی ، اسامی واقعی روس جای خود را به کلمات یونانی ، لاتین و یهودی می دهد ، و به غیر از برخی نامها چون بوگدان ( خداداد ) ، ولادیسلاو ( به شهرت رسیده ، صاحب شهرت ) وسوولود ( صاحب همه ، ویاچسلاو ( بسیار مشهور ) . خیلی از کلمات عامه فهم روسی از فرهنگ نامها حذف می شود و کاربری خود را به عنوان اسامی افراد از دست می دهد . هر چند واژگانی چون : وولکوو ، زایتسو ، پتوخوو ، جوکوو ، ترتیاک ، شستاکوو ، پاستوخوو در نام فامیلی برخی از روسها حفظ گردیده است .

در فرهنگ نام ترکمن هر چند به کلماتی ترکی فراوانی برمی خوریم ولی از آنجا که مردم بر اثر توصیه ی روحانیون پذیرفته اند که چنانچه نام پیامبران ، خلفان راشدین و دیگر شخصیت های تأثیر گذار دینی را بر فرزندان خود بنهند ، می توان آنها را به آسانی از چشم و زبان بد مصون داشت . در نتیجه نامهای با ریشه ی عربی در میان ترکمنها روز به روز بیشتر می شود . از این نامها صفاتی که در تعریف و تمجید خداوند متعال میباشند جایگاه ویژه ای داشته و فراوانی قابل ملاحظه ای دارند . روحانیون خداوند را صاحب یکهزار و یک نام می دانند که همه ی آنها کلماتی عربی و در ستایش خالق یکتا می باشد . برخی از آنها از این قرارند : وحید ، کریم ، رحیم ، رحمن ، صمد ، جبار ، ستار ، حق ، غفار ، قادر ، حالق ، مولام . در ردیف صفاتی این چنین بعدها واژه های ترکی چون : ( یارادان : Ýaradanحالق ،

 تانگری: Tańryخداوند ،

 اولوغ :Ulug بزرگ = خداوند ،

 ایه :Eýe صاحب = خدا ،

 ایام :Eýäm صاحب من = خداوند )

 و از آنها نامهایی چون :

 یارادان غولی : Ýaradan guly بنده ی خالق ،

 تانگری غولی : Tańry gulyبنده ی خدا ،

 اولوغ بردی : berdy  Ulug بزرگ داد = خداداد ،

 ایه بردی :Eýeberdı ایام بردی به معنای خداوند عطا فرمود ،

 ساخته شده اند . روحانیون با قبول این باور که صاحبان چنین نامهایی عمری طولانی خواهند داشت و اجل دیرتر به سراغ آنان خواهد رفت توصیه می کنند که به فرزندان خود نامهایی در مفهوم بنده ی خدا ، بنده ی پیامبران و یا حداقل غلام خوجه و شیخ که از اولیاء الله هستند ، بگذارند.

با قبول چنین استدلال هایی است که ما در میان اکثریت جامعه ترکمنی به وفور نامهایی از این نوع داریم ولی این بدان معنا نیست که ترکها و از آن جمله ترکمنها نامهایی را که از کلمات قابل فهم زبان مادریشان شکل گرفته فراموش کرده باشند، برعکس در کنار نامهایی متبرکه ی مذکور در بالا بسیاری از نامهای اصیل و زیبای ترکمنی همراه با آداب و رسومی که در نامگذاری دارند تا به امروز حفظ گردیده و به ما رسیده است.

اسامی اشخاص حاصل دوران طولانی از پروسه ی زندگانی انسانهاست و در ارتباط با تاریخ جوامع بشری به وجود آمده و هماهنگ با آن رشد کرده و تحول یافته است. با گذشت زمان بر اثر توسعه ی روابط بین انسانها نه فقط خود نام بلکه در کنار آن بکارگیری نام و نام خانوادگی پدر نیز ضرورت می یابد.

....................................................

اونوماسنیکا= علمی که در باره اسامی اشخاص ، ویژگیهای و معانی هر کدام و تغییر و تحولاتی که در هر دوره ی تاریخی صورت می پذیرد و جایگاه ان در علم زبان شناسی و همچنین در مورد آداب و رسوم و شیوه های نامگذاری به ما می آموزد « آنتروپوونیمیکا » نام دارد . علمی درباره ی اسامی اشخاص ، و آن شاخه ای از دانش اونوماستیکا می باشد.

به نقل از نشریه "صحرا" شماره 341

باتشکر از دوستان ارجمند:

آقایان عیدی وکیلی وحاج حمید کمی.